Een omstreeks 1700 vervaardigde ets van kunstenaar en dichter Jan Luyken (die ook prenten vervaardigde voor Sluiterbundels), met drie mannen die luisteren naar een nachtegaal. Een voor uitgever Christoph Weigel vervaardigde boekillustratie. Bron: Rijksprentenkabinet.

Bij dichters populaire vogels inspireerden Willem Sluiter en leverden hem lof op. Als ‘de kleine leeuwerik’ kreeg hij herwaardering, met dank vooral aan Klaas Heeroma, die hem bij een herdenking in 1953 prees. Geruime tijd werd hij waarderend ook Eibergse nachtegaal genoemd. Veelal zonder toelichting. Vreemd klinkt deze bijnaam echter niet. Zijn gedicht Op het gezangh van de Nachtegael is ter afsluiting van dit artikel opgenomen, alle 22 vierregelige verzen.

Hoe groot Sluiters belangstelling was voor de natuur en bepaalde vogels wist vanaf het begin zijn vriend Johannes Vollenhove, eveneens dominee en dichter. Zijn lofdicht Op het Lant-leven en de Heilige Gezangen bij de in 1661 verschenen eerste bundel van Sluiter, Psalmen, lof-sangen, ende geestelike liedekens, bevestigde dit. Hij noemde niet alleen de Berkel, maar vergeleek de debuterende dichter uit Eibergen zelfs met de nachtegaal, die het tegen hem af zou leggen:

Wie gaf Sluiter gevleugelde woorden mee?

Wie als eerste Sluiter de Eibergse nachtegaal heeft genoemd, is niet duidelijk, maar het is in de vorige eeuw en begin deze eeuw verschillende keren gebeurd. Alle voorbeelden zijn afkomstig uit behoudende christelijke kringen.

Het Gereformeerd jongelingsblad; orgaan van den Nederlandschen Bond van Jongelingsvereenigingen op Gereformeerde Grondslag gaf op 27 december 1936 ook een verklaring bij de uitdrukking, met de omschrijving “den zeventiende-eeuwschen dichter Ds. W. Sluyter, predikant te Eibergen, in zijn tijd een zoo populair dichter, dat hij den Eibergschen nachtegaal werd genoemd”. Hier werd nog aan toegevoegd, dat hij “geen Renaissance-dichter was als Vondel of Hooft, geen verfijnd zanger als Ds. Revius, maar een dichter voor het volk, zijn volk, dat hij verrijkte met menigen bundel zingbare verzen”. Een verdere speurtocht via Delpher bood geen aanknopingspunten. Wel bleef de bijnaam lang nagalmen.

Op pagina 3 van Eilanden-Nieuws, christelijk streekblad op gereformeerde grondslag voor de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden stond op 2 mei 1961 een verhaal over Willem Sluiter onder de titel De Eibergse nachtegaal, maar in het artikel kwam de naam van de vogel geen enkele keer voor. Op dezelfde wijze presenteerde de christelijke GezinsGids in het najaar van 2007 een artikel van Gert Oosterom, kenner bij uitstek van de oorspronkelijke muziek bij Sluiters liederen. In beide gevallen prijkte Sluiters naam er duidelijk onder. De toevoeging met de vogelnaam klonk als een lofzang.

Hoe nauw de naam van de dichter en de gevleugelde woorden voor sommigen met elkaar verbonden waren, blijkt uit artikelen van W.J. op ’t Hof in jaargang 29 (2011) van het tijdschrift Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek. Hij was bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van het gereformeerd piëtisme aan de Vrije Universiteit te Amsterdam vanwege de Hersteld Hervormde Kerk. In een artikel in dit tijdschrift, geschreven samen met F.W. Huisman, is sprake (op pagina 62) van de Eibergse nachtegaal en predikant Willem Sluiter. Aansluitend (pagina 92) zette hij in een artikel van hemzelf ‘Eibergse nachtegaal’ tussen aanhalingstekens. Het vervolg was interessant. Op ’t Hof hield in 2013 onder de titel Willem Sluiter, de Eibergse gereformeerde devoot een lezing bij de onthulling van de plaquette in de Grote Kerk in Zwolle, die eraan herinnert dat hij hier is begraven: “De lijn loopt gedurig van de aarde naar de hemel, van het hier en nu naar het daar en straks. Met het oog hierop zou men Sluiter in plaats van de Eibergse nachtegaal beter de Eibergse leeuwerik kunnen noemen.”

 

Een overeenkomst tussen de nachtegaal en de leeuwerik (voor meer informatie over deze vogels kunt u hiervoor klikken op hun namen), die al eeuwen populair zijn bij dichters, is hun plaats op de hedendaagse Rode Lijst van Nederlandse broedvogels, die bedreigd worden of kwetsbaar zijn.

Minder natuur dan te verwachten

Biograaf C. Blokland stipte in een noot (op pagina 129 van zijn proefschrift) een verrassend aspect aan: “Overigens neemt de natuur in Sluiters liederen niet zo’n belangrijke plaats in als men zou verwachten bij iemand die het buitenleven verheerlijkt. (..) Hij wil de boodschap van de Bijbel uitdragen, niet zijn eigen gevoelens over de schoonheid van de schepping. Het komt dan ook maar een enkele maal voor, dat Sluiters gevoelens hem te sterk worden zoals hier [in Morgen-gesangh, als men ’s Somers buyten gaet, AJH], en dat hij als het ware ondanks zichzelf toch de schoonheid van de natuur beschrijft. Iets dergelijks treffen we ook aan in Op het zingen van den Leeuw’rick en Op het gezang van de Nachtegaal , beide opgenomen in SWL [Somer- en Winter-Leven], welke liederen waarschijnlijk juist daarom nogal eens in bloemlezingen opgenomen zijn. Sluiter wordt hier ondanks zichzelf ‘dichter’ doordat ‘de natuur’ sterker blijkt dan ‘de leer’. Deze liederen behoren ook naar mijn oordeel tot zijn beste, maar men moet wel bedenken dat ze niet zeer representatief zijn voor Sluiters liederenpoëzie. Ook is in alle drie de genoemde liederen de natuurbeschrijving toch nog een ‘emblemata’, een beeld waarop een toepassing gegeven wordt.”

In Op het gezangh van de Nachtegael duurt de rechtstreekse aanspraak tot de nachtegaal – en hiermee de beschrijving van de vogel – negentien strofen lang en maakt Sluiter zich eerst in de laatste drie strofen los van het beeld en geeft de ‘toepassing’. Elders (noot op pagina 130) schrijft Blokland: “Meer nog dan de nachtegaal is de leeuwerik symbolisch voor Sluiters dichterschap: de vogel die de aarde ontvluchtend, zingend ten hemel stijgt. Hij heeft dat zelf waarschijnlijk ook zo gevoeld: hij noemt de leeuwerik verscheidene malen in zijn werk.”

Van de door Blokland genoemde bloemlezingen met Sluiters lied van de nachtegaal zijn via Delpher voorbeelden te vinden. Dr. J. van der Valk nam in Onze letterkunde in 1908 de eerste zeven verzen op en de verzen 19 en 22. Ruim vijf pagina’s trok hij uit voor regels uit het lange gedicht Buyten-leven van Sluiter in zijn meer dan 500 pagina’s tellende bundel.

Van het nachtegaallied hebben waarschijnlijk nog meer mensen kennis genomen via een bundel voor het onderwijs. In het Letterkundig leesboek voor de hoogere burgerscholen en gymnasia staan vanaf 1919 ook enkele verzen, de eerste zeven van Sluiters nachtegaallied.

Zeven verzen in Letterkundig leesboek voor de hoogere burgerscholen en gymnasia uit 1919.

Sluiters nachtegaallied kreeg eveneens aandacht in Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, deel 5 uit 1952, van G.A. van Es en Edward Rombauts. Prof. van Es schreef hierin: “Dit fluitend liedje, doet door zijn blijden toon, zijn gemoedelijken aanspreekvorm tot het vogeltje, zijn onbezorgde naïeveteit en spontane aanbidding van God, denken aan Guido Gezelle”.

Lof voor vogelliederen van Sluiter

Twee jaar voordat Blokland promoveerde op Sluiter klonk uit wetenschappelijke letterenkring al luide lof voor zijn twee vogelliederen. In hun eerste strofen munten ze uit door een zuivere natuurplastiek, stelde Th.J. Beening in het proefschrift Het landschap in de Nederlandse letterkunde van de Renaissance, waarmee hij in 1963 promoveerde aan de Katholieke Universiteit in Nijmegen. “Hoezeer de Zeeuwen van een halve eeuw tevoren ook van het vogellied hebben gehouden, niet één van hen heeft het gezang van de leeuwerik en de nachtegaal zo zuiver weergegeven als deze Achterhoeker.” Bij die Zeeuwen doelde Beening op onder anderen de dichters van de 'Zeeusche Nachtegael', onder wie Jacob Cats, Adriaen Valerius, Adriaen van de Venne en Anna Roemers.

“Sluyter zocht in zijn Achterhoekse landschap stichting en vermaak en hoorde in het luidklinkende lied van een leeuwerik en nachtegaal een dankbare lofzang voor God.” In zijn ogen vormden godsdienst en natuur bij Sluiter een spontane eenheid. Daarom namen zijn godsdienstig-didactische dichtwerken volgens hem ook onwillekeurig de kleur aan van de omgeving, waarin de dichter werkte.

Als toelichting op Sluiters nachtegaallied, dat hierna compleet wordt weergegeven, is nog interessant wat Beening er ruim zestig jaar geleden over opmerkte: “Heeft Sluyter de velden rond Eibergen in de morgen horen overzingen van het trillende leeuwerikslied, ’s avonds en ’s nachts heeft hij het gelok en getok van de nachtegaal gehoord in de Eibergse bossen. Het eerste gedeelte van het lied op de nachtegaal is puur natuur, volkomen vrij van iedere symboliek voor geestelijk of moreel leven. Met overgave luistert de dichter naar het lied, dat nu luid dan zacht, nu traag dan vlug, nu hoog dan laag klinkt: telkens wisselend van sterkte, tempo en melodie. Wanneer het gezang van andere vogels is stil gevallen, schalt de nachtegaal nog door de zomeracht en maakt de stilte hoorbaar. Als een vroege Gezelle uit de dichter de wens, evenals die vrije blijde zanger, los en vrij van aardse zorg te kunnen zijn. In het vervolg van het lied wil hij dan tot lof van God met zijn geest boven zijn zwak lichaam uitstijgen, zoals ook het gezang van de nachtegaal boven het kleine eenvoudige uiterlijk van het vogeltje uitgaat.”

Arend J. Heideman                                                                                                                                  Gelselaar, november 2024

Vogels zijn ook te zien op één van de bekende prenten van Jan Luyken in het werk van Willem Sluiter.

Op het gezangh van de Nachtegael

(bron: Buiten- Eensaem Huis- Somer- en Winter-Leven, uit 1687)

Deze prent van Jan Luyken voor de titelpagina van Sluiters in 1687 verschenen bundel Buiten- Eensaem Huis- Somer- en Winter-Leven is geliefd en vaak gepubliceerd. Een prent uit een serie van negen die de etser en dichter Luyken maakte bij Sluiters werk en waarvan de overige achter hieronder zijn afgebeeld. (alle illustraties: Rijksprentenkabinet)

Vader Jan Luyken (1649-1712) en zijn zoon Casper (1672-1708) worden beschouwd als de belangrijkste boekillustratoren van hun tijd. Alleen al hierom zijn de negen prenten van Jan Luyken in Sluiters werk van grote waarde. Om een aantal redenen paste hij er met zijn kunstwerken enorm goed bij. Hij heeft zich duidelijk goed verdiept in het werk van Sluiter. Er spreekt verwantschap uit.

Naast een bekwaam etser, die vooral stichtelijke en bijbelse onderwerpen koos, was Jan Luyken ook een zeer verdienstelijk dichter. De grote Achterhoekse schrijver H.W. Heuvel noemde Luyken een ‘zielevriend’ van Sluiter. Bovendien stipte hij aan dat het voorgeslacht van Luyken een relatie had met ‘Zwolle bie Grolle’ en noemde hierbij de oude hofsteden Groot- en Luttik-Oosterholt.

Vader en zoon Luyken productief

Vader en zoon Luyken waren niet alleen veelzijdig, maar ook zeer productief. Hun totale productie bestaat uit bijna 4500 verschillende prenten, waarvan Casper er ongeveer een kwart maakte. Ze werkten voor meer dan honderd uitgevers uit Amsterdam en daarbuiten. Het dagelijks leven was een belangrijke inspiratiebron voor Jan Luyken. Hij vervaardigde bijna al zijn boekillustraties naar eigen fantasie. Slechts zelden gebruikte hij prenten van anderen als voorbeeld.

Of Willem Sluiter en Jan Luyken elkaar hebben ontmoet, is niet bekend. Maar het zou wel kunnen, tijdens zijn ballingschappen heeft Sluiter in het westen des lands vertoefd, ook in Amsterdam, al verscheen de serie prenten van Luyken pas veertien jaar na het overlijden van de dichter in zijn bundel. Jan Luyken was 22 jaar jonger dan Sluiter en werd in Amsterdam geboren als het vijfde kind van een doopsgezinde schoolmeester. Van Luyken verscheen in 1671 het amoureuze liedboek Duytse Lier. Hiermee gaf hij er blijk van wat te zijn afgedwaald van zijn streng religieuze opvoeding. Een paar jaar later werd hij, mogelijk onder invloed van de Duitse mysticus Jacob Böhme, streng gelovig. Sindsdien heeft Luyken alleen nog maar stichtelijke werken gepubliceerd met vaak een didactische strekking. In veel van zijn bundels heeft hij zinnebeeldige prenten gecombineerd met een motto en bijschrift in dichtvorm. De kans dat hij Sluiters werk kende, is groter dan omgekeerd.

De negen prenten van Jan Luyken zijn in 1687 afgedrukt in Sluiters bundel met de titel Buiten- Eensaem Huis- Somer- en Winter-Leven. Naast de twee lange gedichten werden ook gezangen opgenomen en het lied van de Eybergsche Nacht-wake. In volgende drukken van Sluiters werk zijn Luykens prenten ook terug te vinden, soms van mindere kwaliteit.

Willem Sluiter voor het open raam

Hoewel het grootste deel van de prenten met mensen rond de haard, bij het vuur, verwijst naar het stille winterleven van de dichter in zijn achter-hoek, zijn twee andere prenten bekender en aantrekkelijker. Vooral de paginagrote prent voor de titelpagina (zie hierboven, ook frontispice of frontispies genoemd) is geliefd en al vaak gepubliceerd.

Een schrijver of dichter, vaak gezien als Willem Sluiter zelf, zit met zijn ganzenveer in een uitrustende rechterhand hand aan een tafel voor het open raam, met daarachter een lieflijk zomers landschap. Een ploegende boer, een vrouw die twee emmers draagt aan een juk, twee melkkoeien, twee eenden op het water, enkele bomen vol blad en een kerktorentje in de verte vertellen van het heerlijke buitenleven, waar de even uitrustende hoofdfiguur met zijn linkerhand naar gebaart. Voor hem staat op tafel een boek dat hij kennelijk raadpleegde en ligt een schrift waarin hij heeft geschreven. Aan zijn voeten staat een Statenbijbel. De titel op de prent is afgekort tot: W. Sluiters Somer en Winter-Leven. In 2018 zijn twee ontdekkingen gedaan, die verband houden met deze prent van Jan Luyken, te lezen door op de volgende titels te klikken: Ontdekking portret Sluiter brengt Achterhoek extra vreugd (over Sluiterportret van de Nederlands-Zuid-Afrikaanse schilder Frans Oerder, 1867-1944) en Rijke Sluiteroogst Van achter-hoek tot Achterhoek (over tekening van Luyken in Duitse universiteitscollectie). 

Op een andere fraaie prent, bij Buiten-Leven, is een man met een hond te zien in het open veld. Bij dit beeld schiet allicht de dichtregel ‘Of ga al wand’lend mij verlusten’ van Sluiter door het hoofd. Drie vogels rond een tak, rustend vee, in de verte een ploegende boer en een kerktorentje bij een heldere hemel met een paar warme wolken.