Met leeuweriksgedicht Sander Grootendorst in uitkijktoren op Needse Berg, Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek in tv-reportage en op radio bij Omroep Gelderland, op woensdag 8 augustus 2018. Klik hier voor link bericht radioreportage.
De dichter Willem Sluiter (1627-1673) krijgt met poëzie op het hoogste punt in zijn geboorteplaats Neede een passend eerbetoon. Een modern leeuwerik-gedicht van Sander Grootendorst uit Zutphen prijkt binnenkort voor dit doel bovenin de uitkijktoren op de Needse Berg. Het is tevens een roep om de terugkeer van deze bedreigde vogel, die ook hier eens jubelend opsteeg. De VVV Neede voorziet zo de in mei geopende natuurobservatiepost van een extra attractie.
Directe aanleiding voor het nu laten aanbrengen van een gedicht in de uitkijktoren in Neede is het project Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek. Sluiter publiceerde in 1668 in een lang gedicht zijn bekendste regels: Waer iemant duisent vreugden soek,/Mijn vreugt is in dees’ achter-hoek. Sluiters werk, waarin de geest van de Moderne Devotie doorklinkt, was een paar eeuwen zeer populair. Hij hief een lofzang aan op het eenvoudige buitenleven.
Natuurkenner Grootendorst
Dichter, journalist en natuurkenner Sander Grootendorst schreef zijn gedicht ‘Luister Sluiter Leeuwerik’ vijf jaar geleden. Hij droeg het in 2013 voor in de Grote Sint Michaëlskerk in Zwolle. Bij de onthulling van een plaquette ter herinnering aan Willem Sluiter, die hier is begraven.
Sluiter dichtte het lied ‘Op het zingen van den Leeuw’rik’. Aan de hand hiervan kreeg hij drie eeuwen na zijn aantreden als dominee in Eibergen, in 1953, ook herwaardering als dichter. Van taal- en letterkundige dr. Klaas Heeroma (1909-1972; ook bekend als dichter, onder de naam Muus Jacobse). Hij wees erop hoe Sluiter zich hierin tekende “in zijn vreugde over de vrije natuur, zijn zangdrift en zijn hemelverlangen”. Grootendorst liet zich ook inspireren door Sluiters lied en nam er vier regels uit over. Zijn slotregels luiden:
Kijk, en luister: dat is hem toch?
Hoor hem zingen, zie hem zweven
boven Sluiters Buyten-Leven.
De leeuwerik: hij is er nog.
Drijvende kracht achter het aanbrengen van Grootendorsts poëtische verwijzing was VVV-voorzitter en vogelliefhebber Mans Koster. Hij zag na zijn komst in de jaren zestig naar Neede op de Needse Berg vaak nog leeuweriken jubelend opstijgen. En Koster hoopt net als Grootendorst dat de leeuwerik weer terugkeert boven de velden van de Achterhoek.
Het gedicht van Grootendorst hangt vanaf woensdag 8 augustus (dan wordt het onthuld) met een korte toelichting in witte letters op een groen paneel en met een portret van Sluiter tegenover de hoogste tredes van de Needse uitkijkoren. Op een in het oog springende plek. Wie het hoogste punt van Neede bereikt, krijgt oude en nieuw leeuwerik-poëzie cadeau.
Dichtregels van Sluiter over Neede zijn niet bekend. Wel is er een lofdicht met de plaatsnaam bij Sluiters Buiten-leven van Everhardus Beckink, die hier van 1667 tot 1670 predikant was:
Ik ben ’t met Sluiter eens, ‘k ben wel te vrede:
Ik schep mijn adem graeg in d’ open lught te Nede.
Op de valreep tekening van Jan Luyken
ontdekt in Duitse universiteitscollectie
Het project Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek werpt nieuw licht op de bekendste regels van deze dichter, over dees’ achter-hoek. Van grote betekenis is ook de recente ontdekking in een Duitse universiteitscollectie van een tekening van Jan Luyken waarop Sluiter (1627-1673) is afgebeeld. Dit zijn vruchten van het onderzoek voor het boek ‘Van achter-hoek tot Achterhoek’ dat op 7 september verschijnt. Het is een 80 pagina’s tellende thema-uitgave van de historische kringen van Eibergen en Neede.
De tekening van dichter en etser Jan Luyken is een voorstudie op één van zijn aantrekkelijkste prenten in vele dichtbundels van Sluiter. Hij is erop afgebeeld aan zijn schrijftafel en zittend voor een open venster. Het kleine kunstwerk (13,5 x 8,5 cm) vormt een opmerkelijke schakel in een reeks portretten van Sluiter. Hieronder bevindt zich ook een andere belangrijke ontdekking uit het afgelopen jaar: een schilderij van de in Zuid-Afrika beroemde Frans Oerder (1867-1944). Hij combineerde in zijn schilderij elementen uit de prent van Luyken met een het Sluiterportret van Pieter van Anraadt (1635-1678), dat hij moet hebben gekend via een kopie Willy Sluiter (een nazaat van de dichter). Op de achtergrond is een landschap te zien dat doet denken aan de Achterhoek. Een foto van dit doek siert op de voorkant van het boek.
Europees tintje
Jan Luyken (1649-1712) en zijn zoon Casper (1672-1708) waren de belangrijkste boekillustratoren van hun tijd. Hun voorgeslacht heeft een relatie gehad met ‘Zwolle bie Grolle’ (Groenlo), in de Achterhoek. De tekening van Jan Luyken, die zich bevindt in de kunstcollectie van de Georg-August-Universität in Göttingen, geeft het Sluiterproject alsnog een Europees tintje. Tor groot genoegen van de organiserende projectgroep. Vanwege Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek is hieraan in de gemeente Berkelland het thema ontleend dit jaar voor de open monumentendagen. Landelijk is Europa het thema. Dit krijgt via de tekening van Luyken nu ook in Berkelland aandacht.
Dees’ achter-hoek
De bekende dichtregels “Waer iemant duisent vreugden soek,/ Mijn vreugt is in dees’ achter-hoek” van Sluiter vormden de aanleiding voor de viering van 350 jaar Achterhoek. Sluiter publiceerde ze in 1668. Bekend was al dat de streeknaam er niet direct aan is ontleend, al werd dat eens wel gedacht. Arend Heideman belicht in het boek naast de kunst rondom Sluiter en herinneringen aan hem, uitvoerig zijn bekende dichtregels, hun betekenis, grote populariteit en de raakvlakken met de streeknaam. Peter Sluiter uit Amsterdam, verdiepte zich voor het boek in de woelige tijden waarin zijn verre voorvader leefde. En Peter Rutgers staat stil bij merkwaardigheden rond de schrijfwijze van naar de dichter genoemde straten in Berkelland. Naast coupletten van Sluiter over Eibergen en de buurtschappen staan in het boek veel prachtige prenten uit Sluiterbundels.
Het boek ‘Van achter-hoek tot Achterhoek’ wordt gepresenteerd bij de opening van de open monumentendagen in de gemeente Berkelland. Leden van de beide historische kringen ontvangen automatisch een exemplaar. Over de open monumentendagen in Berkelland volgt later meer informatie.
Foto: Het Sluiterschilderij van Frans Oerder siert het omslag van het boek Van achter-hoek tot Achterhoek. (Foto: Arie Burggraaf)
Beeldhouwer Anton ter Braak uit Noordijk heeft een ontwerp gemaakt voor een modern kunstwerk ter herinnering aan dichter en dominee Willem Sluiter (1627-1673). Het is bedoeld voor de kop van de Kluiversgang in Eibergen. Bij de revitalisering van het centrum wordt voor deze plek aan kunst gedacht. Ter Braak diende op verzoek van de projectgroep Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek zijn ontwerp in.
Bij de aankondiging van de tweede fase revitalisering Eibergen centrum is Ter Braaks ontwerp opeens onthuld. Helaas werd hierbij niet zijn maquette getoond, maar alleen foto’s en een toelichting
Sluiterplaquette in Zwolle en hemelpoort in Eibergen
Eibergen bezit nu al een kunstwerk staat van Anton ter Braak, sinds 2010: ‘Porta’, een hemelpoort, bij de H. Mattheuskerk. In 2013 vervaardigde hij een plaquette ter herinnering aan Willem Sluiter in de Grote of St. Michaëlskerk in Zwolle, waar Sluiter is begraven.
Als bladzijden uit Sluiters bundels
Het ontwerp van Ter Braak bestaat uit twee elementen, waarvan een deel is bestemd voor de drie blinde ramen in een muur aan de Kluiversgang. Het eerste onderdeel zal bestaan uit drie elementen die worden vervaardigd van cortenstaal. Zij zijn als bladzijden uit de vele bundels van Sluiter. Op deze bladzijden komen dichtregels, die betrekking hebben op Eibergen en de Achterhoek. Deze elementen, die ritmisch in het straatbeeld worden geplaatst, krijgen een hoogte van twee meter.
Reliëfs in aluminium op blinde ramen
Het tweede deel van het kunstwerk is bestemd voor de blinde ramen, die nu zijn voorzien van grijs raapwerk. Ter Braak ontwierp hiervoor reliëfs die worden weergegeven in aluminium. Zij zijn als beelden bij de dichtregels op de elementen van cortenstaal. Gedacht kan worden aan een landschap, de Achterhoek en de Berkel.
Anton ter Braak kiest voor deze verbinding tussen het centrum en de Berkel voor een kunstvorm, die de kijker uitnodigt zelf te onderzoeken, na te denken en ook verder te kijken.
Bevolking mag oordeel geven
Het idee van Ter Braak wordt onder der aandacht gebracht in villa Smits in Eibergen, het voormalige gemeentehuis aan de Grotestraat 30. Vanaf 1 mei doet dit pand dienst als inlooppunt voor de bevolking. Ook een eerste ontwerp voor een Sluiterherinnering op deze plek van Bennie te Vaarwerk, de initiatiefnemer van de projectgroep Willem Sluiter een 350 jaar Achterhoek, op wiens voorstel Anton ter Braak werd ingeschakeld, wordt hier gepresenteerd. Met enkele varianten hierop van een de werkgroep ‘Kop Kluiversgang’, die betrokken is bij ontwikkeling van het centrumplan. Ook is het nog de bedoeling hier het idee te tonen van Colette Beckers uit Eibergen, die koos voor de vorm van een ijsvogel voor haar idee.
De bevolking van Eibergen, die op deze locatie vanaf 1 mei op dinsdagmorgen van 9 tot 12 uur terecht kan, mag kenbaar maken hoe over de ontwerpen wordt gedacht. Hiervoor wordt ook nog een digitale weg aangeboden. Het streven is dat de tweede fase van het centrumplan Eibergen op 1 november klaar is.
Het maartnummer van Borklose Maote, het tijdschrift van de Historische Vereniging Borculo waar ik zelf jaren geleden de naam van heb mogen bedenken, opent met een artikel over Willem Sluiter. Uiteraard worden hierin de Borculose aspecten van de dichter belicht en ook de viering van 350 jaar Achterhoek. Het verhaal krijgt ook al snel een vervolg in Borculo. In de bijeenkomst van deze historische vereniging op woensdag 11 april houdt auteur Arend Heideman een lezing over Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek. Deze vergadering begint om acht uur 's avonds en wordt gehouden in zaal Peters aan de Steenstraat 7.
Bij het weer samenbrengen van het werk van twee grote Achterhoekers passen jubelklanken. Dichter en dominee Willem Sluiter en de schrijver Hendrik Willem Heuvel worden daarom op zaterdag 8 september in Borculo ook bezongen in een klein maar fijn cultureel festijn bij boerderijmuseum De Lebbenbrugge. Hier klinken die middag met hen verbonden liederen, heeft een presentatie over hen plaats en wordt de Sluiterbundel uit de nalatenschap van Heuvel officieel overgedragen aan dit museum.
De feestelijkheden rond Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek brachten de studiegroep Hendrik Willem Heuvel op het idee een cultureel evenement te organiseren in nauwe samenwerking met de Meester H.W. Heuvelstichting, die het boerderijmuseum onder haar hoede heeft. Daar de open monumentendagen dit jaar in de gemeente Berkelland ook in dit teken staan, is hier aansluiting bij gezocht.
Leeuwerik en zwaluw
Een belangrijke rol op 8 september in Borculo heeft het koor Musica Vocale uit Eefde. Dat zingt onder leiding van Els Dijkerman bij deze gelegenheid liederen van Sluiter en ook een belangrijk lied uit het leven van Heuvel. Een hoogtepunt vormt het Sluiterlied ‘Op het zingen van den Leeuw’rik’, dat deze zomer volop aandacht krijgt. Een gedicht bovenin de uitkijktoren op de Needse Berg verwijst er binnenkort naar. Bij de opening van de open monumentendagen in Berkelland, op vrijdag 7 september in Eibergen, is het op verschillende manieren te beluisteren.
Met een lied over een andere vogel richt Musica Vocale bij De Lebbenbrugge zich op Heuvel. Het koor zingt ‘Als de zwaluw ons verlaat’, waarmee Heuvel eens afscheid nam van zijn jeugdliefde. Later leerde hij het als gedicht aan kinderen in Gelselaar, waar hij schoolhoofd was voordat hij naar Borculo vertrok.
Presentatie Ben Wagenvoort
Ben Wagenvoort uit Eefde vertelt bij De Lebbenbrugge over Sluiter en Heuvel en wat hen verbindt. Hij is lid van de naar Heuvel genoemde studiegroep, die er de laatste jaren steeds meer van is doordrongen hoe poëtisch Heuvel was ingesteld. Over dit thema verzorgt hij ook vaker lezingen.
Heuvel schreef een eeuw geleden een boek over Sluiter. Een oude Sluiterbundel wekte poëzie in de jonge Heuvel. In zijn klassieker ‘Oud-Achterhoeksch Boerenleven’ wijdde hij daar een hoofdstuk aan. Bezitter van die gedichtenbundel was Heuvels overgrootvader Hendrik Koelman. Recent is deze bundel herontdekt. Besloten is dit Sluiterboek over te dragen aan het Borculose museum waar zo nauw de naam van Heuvel mee is verbonden en waar ook zijn bureau een plek heeft gekregen.
Ben Wagenvoort en het koor Musica Vocale verzorgen op deze zaterdagmiddag twee keer een presentatie. De eerste presentatie, waarbij ook de overdracht plaats heeft van de oude Sluiterbundel, begint om half twee (13.30 uur). De tweede om 15:00 uur. Mocht er nog belangstelling zijn voor een derde presentatie dan zal deze zonder koorzang plaatsvinden.
Illustratie: Het portret van Hendrik Willem Heuvel met een prent van Jan Luyken die in veel Sluiterbundels prijkt, twee verschillende omslagen van Heuvels boek over Sluiter en een pagina met de naam van Heuvels overgrootvader uit de Sluiterbundel die officieel wordt overgedragen aan museum De Lebbenbrugge.
In Rekken weten ze wel raad met Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek. De dahliatuin bij de Piepermolen staat dit jaar in dit teken. Hans Keuper, liedjeszanger, tekstdichter en frontman van de Achterhoekse band Boh Foi Toch, verricht vrijdag 27 juli officieel de opening. Maar van de bloemenpracht kan er op afstand ook nu al worden genoten. Niet minder dan 200 verschillende soorten dahlia’s zijn er te bewonderen. In totaal zo’n 3000 planten. Vrijwilligers uit Rekken hebben de tuin aangelegd. De dahliatuin staat in nauw verband met het jaarlijkse bloemencorso, waarmee het dorp elk jaar in de zomer (deze keer op 22, 23 en 24 augustus) alle aandacht op zich vestigt.
Eibergen kan dit jaar bij de revitalisering van het centrum worden verrijkt met een kunstwerk dat herinnert aan de dichter Willem Sluiter, die 350 jaar geleden zijn bekende Achterhoek-regels publiceerde. Beelhouwer Anton ter Braak uit Noordijk ontwierp hiervoor maquettes. Zijn werk is bedoeld voor de kop van de Kluiversgang. Hij geeft in dit filmpje een toelichting.
Het ontwerp van de kunstenaar Anton Ter Braak wordt met twee andere ideeën onder de aandacht gebracht in villa Smits in Eibergen, het voormalige gemeentehuis aan de Grotestraat 30, dat vanaf 1 mei dienst doet als inlooppunt. De bevolking van Eibergen kan op deze locatie op dinsdagmorgen van 9 tot 12 uur terecht. Hier mogen de Eibergenaren ook kenbaar maken hoe over de kunstontwerpen wordt gedacht. Laat hier dus van u horen als u ook graag ziet dat de Kluiversgang bij de viering van 350 jaar Achterhoek wordt verfraaid met het kunstwerk van Anton ter Braak.
Bij de activiteiten rond de viering van 350 jaar Achterhoek is een opmerkelijk portret ontdekt van dominee en dichter Willem Sluiter (1627-1673). Zijn bekende dichtregels “Waer iemant duisent vreugden soek/ Mijn vreugt is in dees’ achter-hoek” uit 1668 vormden de aanleiding voor feestelijkheden dit jaar in deze regio. Een schilderij van de in Zuid-Afrika beroemde kunstenaar Frans Oerder (1867-1944) brengt nu extra vreugd. Elementen van twee kunstwerken uit de 17e eeuw zijn er goed in te herkennen.
Peter Sluiter uit Amsterdam, een verre nazaat van dominee en dichter Sluiter, is lid van de projectgroep Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek. Hij maakte de projectgroep attent op het onbekende schilderij van Oerder. Het is in het bezit is van een in Utrecht wonend familielid van hem, Janneke Sluiter.
Fotografen naar Utrecht
De projectgroep raakte zo enthousiast dat de fotografen Peter Jan van Haaften en Arie Burggraaf van museum De Scheper in Eibergen deze week naar Utrecht zijn gestuurd voor het vervaardigen van goed beeldmateriaal, dat op allerlei manieren benut kan worden de komende maanden. Zo zal een foto van het schilderij het omslag sieren van het boek ‘Van achter-hoek tot Achterhoek’ dat de historische kringen van Eibergen en Neede begin september laten verschijnen. Eén van de artikelen in dit boek belicht ook hoe Willem Sluiter met portretten en prenten langer in beeld blijft.
Met het werk van Oerder kreeg de reeks kunstwerken met betrekking tot Willem Sluiter een opmerkelijk vervolg. Oerder is nauw verbonden met Zuid-Afrika. Hij schilderde het Sluiterportret waarschijnlijk ongeveer een eeuw geleden. Zijn werk roept direct het indringende portret in herinnering dat Pieter van Anraadt (1635-1678) schilderde van Sluiter, al heeft Oerder waarschijnlijk alleen de kopie onder ogen gehad die Sluiternazaat en tijdgenoot Willy Sluiter hiervan vervaardigde. Wellicht nog sterker liet Oerder zich inspireren door de belangrijkste Sluiterprent van de etser Jan Luyken. Daarop is de dichter te zien voor het open venster.
Op het doek van Oerder is op de achtergrond het binnenhalen van de oogst te zien, in een Achterhoeks landschap. De dichter zit deze keer niet links, zoals bij Luyken, doch kijkt ons van rechts aan, net als op het geschilderde portret van Van Anraadt.
Contact Oerder met nazaten
Oerder werd geboren in Rotterdam en is in Pretoria overleden. Bekendheid en respect verwierf hij door zijn bloemstillevens, Transvaalse landschappen en portretten, waaronder zo’n 600 kinderportretten. In 1890 vertrok hij voor de eerste keer naar Zuid-Afrika. Tijdens de Boerenoorlog maakte hij veel schetsen van oorlogssituaties. Een economische crisis dwong hem in 1908 terug te keren naar Nederland. Dertig jaar later vertrok hij opnieuw naar Zuid-Afrika, waar hij als een beroemdheid weer werd binnengehaald. In tal van Zuid-Afrikaanse musea hangt werk van hem.
Waarom hij zijn Sluiterdoek maakte en hoe hij geïnspireerd raakte door het portret van de dichter en de prent van Luyken, is niet bekend. In elk geval heeft hij contact gehad met nazaten van de dichter. Zo schilderde hij in 1924 ook toenmalig rector-magnificus van de Gemeente-universiteit in Amsterdam (nu UvA), prof.dr. Carel Philip Sluiter. Bovendien maakte hij portretten van twee van diens kleindochters.
Artikel in Achterhoek Nieuws van dinsdag 19 december 2017.