Ode aan de kleine leeuwerik

Dichter en dominee Willem Sluiter (1627-1673) hief een lofzang aan op het eenvoudige plattelandsleven. Dichtregels van hem over dees' achter-hoek zijn vaak in verband gebracht met de streeknaam Achterhoek.

Zijn werk, waarin de geest van de Moderne Devotie doorklinkt, was een paar eeuwen zeer populair. Het is vele malen herdrukt. Er is opnieuw belangstelling voor ontstaan. Dit is mede te danken aan het in 2007 verschenen boek Willem Sluiter anno nu; De kleine leeuwerik, dat allerlei nieuwe initiatieven heeft opgeroepen. Deze site informeert hierover.

Via ZOEKEN (knop rechtsboven op deze site) met een trefwoord vindt u hier alles snel. Een rijke bron van informatie daarnaast voor iedereen biedt de systematische inhoudsopgave (klik hier!). Met een paar klikken brengt dit bestand u bij elk gezocht artikel. 

 

Wie pakt de draad op met maken plannen?

aanzet def grootOver zeven jaar is het vier eeuwen geleden dat dichter en dominee Willem Sluiter (1627-1673) is geboren. Vieren is niet alleen terugkijken, maar ook vooruitzien. Daarom heeft informatiepunt willemsluiter.preview.ideemedia.cloud een logo gelanceerd. Net voor 22 maart, Sluiters geboortedatum.

Willem Sluiter hief een lofzang aan op het eenvoudige plattelandsleven en zijn dichtregels over dees' achter-hoek zijn vaak in verband gebracht met de streeknaam Achterhoek. Zijn werk, waarin de geest van de Moderne Devotie doorklinkt, was een paar eeuwen zeer populair. Het is vele malen herdrukt.

Voor Sluiter en zijn werk is opnieuw belangstelling ontstaan. Dit is mede te danken aan het in 2007 verschenen boek ‘Willem Sluiter anno nu; De kleine leeuwerik’ van Arend J. Heideman, dat allerlei nieuwe initiatieven opriep. Een vrucht hiervan is ook zijn informatiepunt over de dichter. Heideman heeft zelf (nog) geen concrete plannen voor de viering van 400 jaar Willem Sluiter. Zijn vroege oproep is vooral bedoeld om ook anderen hiertoe te stimuleren.

Sluiter werd geboren in Neede en was in de periode 1653-1673 voorganger in Eibergen. Aan het eind van zijn leven nam hij nog een beroep aan naar Rouveen. In Zwolle, waar hij een zwager bezocht die arts was, is hij overleden en begraven.

H.H. ter Balkt bezong Sluiter in sonnet

2018-09-21

Dichter Willem Sluiter (1627-1673) is begin deze eeuw nog vereerd met een sonnet. Het is een gedicht dat enige voorkennis vergt, als je er langer van wilt genieten. De met Usselo en Twente verbonden dichter H.H. ter Balkt (1938-2015) bezong met dit sonnet zijn 17e-eeuwse Achterhoekse collega. Rond een dichtersochtend over Ter Balkt, op de dag waarop hij 80 jaar zou zijn geworden, 17 september 2018, kwam dit weer aan het licht.

Het sonnet van Ter Balkt is gepubliceerd in Laaglandse hymnen, een in 2003 bij De Bezige Bij verschenen bundel. Wie of wat hem op het spoor zette van Sluiter, is niet bekend. Verhelderingen achterin onthulden wel dat een boekje uit 1919 van H.W. Heuvel over Sluiter één van zijn bronnen was. Het gedicht van Ter Balkt draagt ook dezelfde titel: Willem Sluyter van Eibergen. Beiden schreven ze de naam met een y.

Geschiedenis

Laaglandse hymnen bestaat uit een driedelige reeks gedichten over de Nederlandse geschiedenis en cultuur. Het is een veelstemmige verzameling sonnetten waarin de dichter de vaderlande geschiedenis van de steentijd tot aan de eenentwintigste eeuw bezingt. Hierin passeert een bonte stoet aan schilders, schrijvers en andere individuen de revue, van Hendrick Avercamp tot Vincent van Gogh, van Erasmus tot Dennis Bergkamp. Ook over Sluiter dichtte hij. Gerrit Komrij ging hem al voor met eerbetoon. Hij besteedde in zijn dikke bloemlezing uit 1986 veel meer bladzijden aan Sluiter dan aan de grote zeventiende-eeuwse dichters P.C. Hooft, Revius en Huygens.

Poëzie is geen geschiedschrijving, ook al verweeft Ter Balkt in dit sonnet vrijwel alle regels met historische gegevens. Sterker: ze stromen er van over. Zonder betekenis kan dat niet zijn, maar wat het precies betekent, wat het ons wil zeggen, is niet direct helder. Ter Balkt is hierin raadselachtig, maar zijn aaneenrijging van bijzonderheden intrigeert ook.

Vriend en collega Magnus Umbgrove

Zijn sonnet dwingt je haast je te verdiepen in de achtergronden, dus toch de geschiedenis er bij te halen. Dat begint al in de eerste regel met en door hem nog iets aangescherpte naam Magnus Umbgroeve. Die komt duidelijk toch overeen met die van de vriend en collega-dominee Umbgrove, wiens naam naar de mode van die tijd ook wel werd verlatiniseerd tot Umbgrovius. Hij was dominee in Neede vanaf 1657 en vanaf 1666 in Borculo.

Voor de vacature in Borculo werden ze door de graaf van Limburg Styrum samen voorgedragen. Borculo koos echter voor Umbgrove. Hun vriendschap heeft daar kennelijk niet onder geleden, want Sluiter heeft hem hier bevestigd. En als ze elkaar later bezochten vergezelden ze elkaar aansluitend altijd weer tot een plek in Haarlo waar een linde stond, die later de naam Sluiterboom kreeg. Ter herinnering hieraan werd in 2008 bij Kulturhus ’t Stieltjen in Haarlo een nieuwe Sluiterboom geplant.

Even vrij als met geschiedschrijving ging Ter Balkt in zijn poëzie om met een anagram, een letteromzetting uit iemands naam. Aan Umbgrovius had Sluiter een geliefd anagram te danken op de naam Wilhelmus Sluyterus: Heer, sus lust my u will. Sluiter is hiermee zo ingenomen geweest, dat hij er verschillende keren liederen mee ondertekende. Ter Balkt citeerde het anagram in zijn sonnet niet compleet. Heer aan het begin, liet hij weg.

De slag om Grol en kanongebulder dreunen tot twee keer toe door in zijn regels, maar slaan in het gedicht niet op Sluiters geboortejaar 1627 en het beleg van Grol door Frederik Hendrik in dat jaar. Ter Balkt dacht aan het rampjaar 1672.

Ter Balkt riep ook een herinnering op aan een beeld waar Heuvel veel moeite mee had. Heuvel mocht in zijn jeugd graag in het Sluiterboek van zijn overgrootvader kijken naar prenten van Jan Luyken. Een vreselijke verschijning vond hij echter de knekelman met de zeis. Haastig bladerde hij hier altijd aan voorbij.

Het snikken van een uurwerk

In de achtste regel komt het snikken van een uurwerk ter sprake. Veel mensen weten waarschijnlijk, net als ik, niet dat snikken eens ook de betekenis van tikken heeft gehad. Een kleine speurtocht bracht hierbij aan het licht hoe ver Ter Balkt zich heeft verdiept in Sluiters werk. Hij moet het woord hebben ontleend aan het gedicht Vreugt- en Liefde-Sangen (verschenen in 1671), waarmee Sluiter zich richtte tot zijn kerkelijke gemeente in en rond Eibergen en waarin ook alle buurtschappen aandacht kregen.

De laatste vier regels van het tiende couplet voor Mallem luiden:

Als w'ons met gesang verquikken,

Nu en dan soo wel te pas,

Loopen, dunkt ons, all de snikken

Van mijn uerwerk veel te ras.

Jong overleden vrouw Margaretha Sybilla

Een citaat in de derde strofe vermeldt de prachtige voornamen van Sluiters jong overleden vrouw op: Margaretha Sybilla. Over haar dichtte Sluiter de indrukwekkende regels:

Sy was een jonge Vrouw, van vier- en twintig jaren,

In ’t groeyen van haar jeugd, in ’t bloeyen van ons Echt.

Sy heeft my onverwacht, en haest adieu gesegt,

Na ’t tweede Houw’lijks jaer, en na haer tweede baren.

Sluiters vrouw zong ook graag zijn liederen. De woorden koraal en citerzang in het citaat met haar namen sluiten hier goed bij aan. Passend in het gedicht is ook het woord ballingschap. Twee keer moest Sluiter vluchten voor leger van Christoph Bernhard von Galen (Bommen Berend), in 1665 en in 1672. Waarom Ter Balkt van 1672 in de eerste strofe terugging naar 1666 in de laatste strofe, is mij niet duidelijk. Of moet hierin iets worden gelezen van het getal van het beest (666), uit het bijbelboek Openbaringen? En dacht Ter Balkt op grond van datzelfde bijbelboek bij het duizendjarig rijk ook aan een vrederijk?

Het daget uit den Oosten

Jouw Morgengezang brak toen aan, luidt de krachtige slotzin van Ter Balkts sonnet. Die is ook zonder voorkennis goed te begrijpen. Achtergrondinformatie kan de woorden nog meer glans geven. Ik denk dat Ter Balkt verwijst naar het lied met de bekende beginregel ‘Het daget uit den Oosten’. ‘Morgen-gesang’, luidt hiervan de titel. Het is waarschijnlijk voor het eerst gepubliceerd in 1670 in de bundel Eibergsche Sang-Lust. Als in de tweede regel van Sluiters lied schijnt met een toelichting het licht overal. Of bijna overal, want niet alle raadselachtigheden zijn (direct) op te lossen.

Bij de verschijning van Ter Balkts bundel in 2003 heb ik meer aandacht gehad voor zijn sonnet Winterlandschap met schaatsers, waarbij Hendrick Avercamp werd genoemd, dan voor zijn Sluitergedicht. In Sluiters werk ben ik me ook pas echt gaan verdiepen toen ik over hem in 2007 een boekje liet verschijnen. Aan de vooravond van een dichtersochtend over ter Balkt (zie https://www.youtube.com/watch?v=j4ZLLDfaWM0) las ik opnieuw even in Laaglandse hymnen en stuitte ik na jaren weer op het gedicht Willem Sluyter van Eibergen. Ik was het vergeten, maar zag het nu met nieuwe ogen. Op de dichtersochtend in Boekelo op 17 september 2018, heb ik er al iets over verteld. Graag deel ik dit en wat ik er later nog aan toevoegde hier met iedereen.

Arend J. Heideman                                                   Gelselaar, 21 september 2018

Rijmpje in Sluiters handschrift uit 1669 ontdekt

kopie Heuvel Bornius - kopie

Een eeuw nadat H.W. Heuvel er over publiceerde komt in Willem Sluiters eigen handschrift een rijmpje uit 1669 van deze dichter aan het licht. Eén van de vele vruchten van het project Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek. Willem Sluiter (1627-1673) schreef het vanuit Eibergen, waar hij dominee was, voor Elisabet Bornius. In het familiearchief van een van zijn verre nazaten is het de afgelopen week ontdekt. Het stond voorin het bundeltje Lof der Heilige Maria uit 1669. Met deze lofzang keerde Sluiter zich tegen de aantijging dat protestanten Maria niet meer zouden eren. Heuvel liet in 1919 zijn boekje over Sluiter verschijnen en sloot dat op merkwaardige wijze af met het rijmpje (onder links). Hij meldde erbij dat er in 1879 in de Navorscher over was gepubliceerd. Via internet is dit tijdschrift met de lange ondertitel “EEN MIDDEL TOT GEDACHTEWISSELING EN LETTERKUNDIG VERKEER TUSSCHEN ALLEN DIE IETS WETEN, IETS TE VRAGEN HEBBEN, OF IETS KUNNEN OPLOSSEN” nog te raadplegen (zie onder rechts) . Ook het nummer waar Heuvel naar verwees. En nu is dus ook het origineel beschikbaar (zie foto boven), waaronder de dichter niet zijn handtekening plaatste, maar een bekend anagram (met de letters van zijn naam) van hem: HEER, SUS LUST MY U’ WILL’. Nu moet nog worden achterhaald wie de door Sluiter aangeschrevene was.

slotpagina Heuvelboekje - kopie     Schermopname 641

Sluiters leeuwerik zingt boven Achterhoek hoogste lied

gevleugelde woorden klein

Naast Willem Sluiters bekende dichtregels over dees’ achter-hoek klinkt deze zomer hoog boven deze streek veelstemmig zijn leeuwerikslied. Een koor en een solist zingen het, op luit en orgel is de melodie te horen, in het Achterhoeks werd het vertaald en voorgedragen bij een oecumenische viering, bovenin de uitkijktoren op de Needse Berg hangt sinds kort een modern gedicht als verwijzing en nu heeft nog een andere hedendaagse dichter zich er door laten inspireren.

‘Op het zingen van den Leeuw’rik’ van dominee en dichter Willem Sluiter (1627-1673) werd al vroeg in het programma opgenomen voor de opening van de open monumentendagen in de gemeente Berkelland op vrijdag 7 september (aanvang 14.30 uur) in de Oude Mattheuskerk in Eibergen. Andere hoogtepunten voor deze middag zijn een lezing van prof.dr. Dolly Verhoeven (hoogleraar Gelderse geschiedenis in Nijmegen) over ‘Na Sluiter: beeldvorming en verbeelding van de Achterhoek’, de presentatie van het boek ‘Van achter-hoek tot Achterhoek’ van de historische kringen Eibergen en Neede en de opening van een Sluiterexpositie in Museum de Scheper in Eibergen.

De kleine leeuwerik

De kleine leeuwerik, die jubelend van de aarde opstijgt naar de hemel, wordt gezien als symbolisch voor Sluiters dichterschap. Nieuw is dit gegeven niet. Het sprong er al uit bij de Sluiterherdenking in 1953, zijn biograaf stelde het vast in 1965 in een proefschrift en het vormde de ondertitel in 2007 van een boek over Sluiter. De projectgroep Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek gaf daarom dit aspect ook aandacht bij de opening van de monumentendagen in Berkelland. Gert Oosterom uit Gouderak, die nog dagelijks Sluiterliederen zingt, brengt op 7 september in Eibergen twee coupletten ten gehore van het leeuwerikslied. In de kerk waaraan Sluiter tussen 1653 en 1673 was verbonden. Willem Mook uit Haarlem begeleidt hem daarbij op de luit en licht toe hoe belangrijk dit muziekinstrument was in Sluiters tijd. Ad Krijger uit Eibergen speelt vooraf de melodie al op het orgel.

Spontaan sloten anderen dit jaar aan met initiatieven die het leeuwerikslied nog luider laten klinken. De VVV Neede hing als eerbetoon aan de in Neede geboren dichter op het hoogste punt in de omgeving, in een pas geopende natuurobservatiepost, een modern gedicht op van Sander Grootendorst. Hij verwerkte ook regels uit Sluiters lied. Bij boerderijmuseum De Lebbenbrugge in Borculo zingt op zaterdag 8 september het koor Musica Vocale uit Eefde, onder leiding van Els Dijkerman, enkele coupletten van Sluiters leeuwerikslied (in een vrij toegankelijk festijn dat twee keer wordt uitgevoerd, vanaf 13.30 en vanaf 15.00 uur). Op initiatief van de studiegroep Hendrik Willem Heuvel, genoemd naar de Achterhoekse schrijver in wie Sluiter poëzie wekte en die een eeuw geleden over hem publiceerde.

Uiteindelijk inspireerde dit jaar het lied van Sluiter ook de in Zoetermeer wonende dichter Aad Eerland, die zich een ‘postume zielsverwant’ van Heuvel noemt. Eerland schreef zeer recent het gedicht ‘Sluiters leeuwerikslied’ en draagt dat zelf voor bij het festijn op De Lebbenbrugge. Hij verbindt in dat gedicht Heuvel opnieuw met Sluiter en onderstreept dat de leeuwerik aards en hemels tegelijk is.

‘Onvergankelijke zin’

Met de Achterhoek en als belangrijkste Berkeldichter blijft Sluiter echter ook in beeld. Zanger en schrijver/dichter Arjen van Gijssel uit Ruurlo zingt op 7 september in Eibergen zijn lied ‘De Berkel in de Achterhoek’. Zijn slotregels luiden: Ik prevel uit dat oude boek/ die onvergankelijke zin:

 “Waer iemant duisend vreugden soek,

Mijn vreugt is in dees’ achter-hoek.”

Illustratiie: Prent van een onbekende kunstenaar op het titelblad van Vreugt- en liefde-sangen van Willem Sluiter.