Muziek bij Sluiters ode aan de nachtegaal, 351 jaar later
Peter Sluiter tijdens zijn lezing in Zwolle. Foto: Menno Leistra
PowerPointlezing Peter Sluiter op zaterdag 28 december 2024, 351e sterfdag van dichter Willem Sluiter, ter gelegenheid van herplaatsing plaquette van hem in Academiehuis Grote Kerk Zwolle, waar hij is begraven.
Hoezo sta ik hier en wat heb ik te melden? Een beetje door mijn achternaam, maar vooral omdat ik, als redelijk heldere gepensioneerde, allerlei werkjes doe in het Informatiepunt Willem Sluiter, in het kielzog van onze onvermoeibare Arend Heideman. En als politicoloog boeit de samenhang van alles met alles me nog even sterk als héééél lang geleden op school bij aardrijkskunde en geschiedenis.
Kijk naar vandaag: binnen één uur, inclusief anderhalf A4tje van mij gaan we met grote sprongen van lieflijke 17e-eeuwse lyriek naar gloednieuwe, nog ongehoorde 21e -eeuwse muziek.
Die samenhang door de eeuwen heen zie je ook in deze twee Sluiterkoppen, met negen generaties ertussen. Het schilderij is een kopie van een kopie van een kopie van..... De eerste versie dateert uit Sluiters tijd, die is daarna een paar keer gekopieerd, de lelijkste hangt in Museum De Scheper in Eibergen, de mooiste, door nazaat Willy Sluiter, is nog in familiebezit. Deze versie, ook niet mis, is van huisschilder Menno van Bree die zichzelf tot kunstschilder aan het ombouwen is.
Zijn eerste poging wilde hij zelf houden, dus deed hij het nog een keer voor mij. Dit hangt nu aan de muur in mijn woonkamer, zodat Oude Willem en ik af en toe met elkaar kunnen praten. Waar zijn stem vandaan komt .... misschien wel uit mijn eigen hoofd?
Hoe is het zo gekomen dat ik hier nu sta? Op zoek naar heel iets anders, ik weet niet eens meer wat, leverde de catalogus van de Amsterdamse universiteitsbibliotheek een ongezochte vondst op – en dat zijn de mooiste. Dat stortte me in onderzoek naar de Ode aan de Nachtegael van Oude Willem, die in 1951 en opnieuw in 1960 op muziek is gezet door de gematigd moderne Haarlemse componist en organist Hendrik Andriessen.
Andriessen was een zeer keurige, zeer katholieke, zeer stadse en zeer Hollandse heer, hoe komt die er nu toe om na dik 300 jaar muziek te maken op een tekst van een zeer protestants, zeer piëtistisch, zeer Achterhoeks – met permissie – dorpsdomineetje?
Hij gebruikte ook teksten van twee andere 17e-eeuwse protestanten met Nedersaksische banden, van Jakob Reefsen/Revius, de sombere dominee en kerkhistoricus uit Deventer en van Jan Luyken. Die was niet alleen illustrator van Sluiters boeken, maar volgens de Achterhoekse kroniekschrijver Meester Heuvel had hij voorouders uit ... Zwolle, niet hier maar Zwolle bie Grolle, een buurtschap van Groenlo, dat is maar twee uur lopen van Eibergen, dus vlak bij de achter-hoek van Willem Sluiter.
Het is allemaal niet meer te achterhalen wat Andriessen bewogen heeft. Misschien moeten we er ook niet al te veel achter zoeken en is het antwoord simpeler dan je zou denken. Zeker de tekst van Sluiter is niet zeer religieus, en al helemaal niet zeer protestants. En wat Andriessen er in 1960 muzikaal bij maakt is heel vrolijke, pretentieloze niks-aan-de-hand-muziek, even aangenaam om te zingen als om te beluisteren. Als je het niet wist zou niet op het idee komen dat de tekst van iemand als Willem Sluiter is. Wel dus. Nou ja, het eindigt wel zeer religieus, met psalmen en Gods lof. Maar bij Sluiter is Gods lof nooit ver weg, welk onderwerp hij ook onder handen heeft.
Als u na deze inleiding hoopt dat we Andriessens muziek vanmiddag laten horen, nou nee.... en dat hebben we u ook helemaal niet beloofd, want het was te kort dag om dat hier vandaag te realiseren. We hopen wel dat u vanmiddag lekker wordt gemaakt voor Andriessens twee verschillende versies – een voor gemengd en een voor vrouwenkoor.....
Omdat muziek lezen voor de meesten van ons toch spartelen op het droge is, zijn we erg blij met een mooie uitvoering uit 1989 op cd door het Zeeuwse vrouwenkoor Quodlibet. Nieuwsgierig? U kunt het thuis rustig beluisteren op ons informatiepunt Willem Sluiter, met per couplet verspringende tekst zodat u ook nog leest wat u hoort (door hier te klikken).
Ook een Zwols koor heeft het in 2011 in andere Zwolse kerken uitgevoerd, misschien doen ze dat nog wel eens. Wij proberen ondertussen voor Sluiters 400e geboortejaar in 2027 belangstelling te wekken bij Achterhoekse koren, die Sluiter eerder uitvoerden, op 17e-eeuwse melodieën. Wie weet!
En wat doe je dan als je oorspronkelijke plan niet door kan gaan? Je vlucht naar voren met iets dat simpeler is qua organisatie, maar we vinden onze oplossing wel heel apart. Dus hoort u zo dadelijk de zééééér Zwolse zangeres Nathalie Schaap, en ze speelt ook nog contrabas, en Ellen Tackenkamp, een zééééér Achterhoekse zangeres.
Met Ellen deden we al eerder iets moois met kinderen in Neede, over een andere Sluitervogel, de leeuwerik. Ze is – oh wat toepasselijk – net als Sluiter in Neede geboren en ze werkt vanuit Eibergen. In deze kerk zal ze nooit begraven worden, maar je kunt niet alles hebben. Zo dadelijk hoort u als allereersten in de hele wereld hoe zij en Nathalie zich met een eigen arrangement voor twee stemmen en contrabas lieten inspireren door de muziek van Andriessen.
Wat heeft dat te maken met de herinwijding van deze mooie plaquette ergens in de buurt van Willems onbekende graf? Niks eigenlijk, maar vandaag was de eerste gelegenheid om hoorbaar met Sluiters hedendaagse nachtegaal naar buiten te komen, dus dat doen we dan maar. We sturen Sluiters favoriete hoogvlieger, een leeuwerik naar hem toe zodat ook hij zijn 17e-eeuwse gedicht op 21e-eeuwse muziek tot zich kan nemen. Zou hij het horen? Wie weet, want het is niet bewezen dat Sluiters geest niet nog boven ons zweeft, hier of buiten Eibergen en wijde omgeving.
Om de historische eindjes aan elkaar te knopen laten we u zo dadelijk eerst Sluiters gedicht horen op de melodie die er in zijn eigen tijd bij hoorde. En wie kunnen we dat beter laten doen dan Gert Oosterom uit Gouderak, specialist bij uitstek op originele muziek bij Sluiters teksten. Daarna doen Ellen en Nathalie hun eigen muzikale ding.
Een dingetje nog over nachtegalen in de kunst: vogelmuziek is een combinatie van alle tijden, ook onder hedendaagse musici, zie ons artikel op de website en ook de NRC van 9 december.
Zoeken naar nachtegalen in Nederlandse gedichten levert eindeloos veel citaten op, die ik jullie zal besparen, op en paar stukjes na:
|
Een vuistslag van geringe waarde verspreidde zich over de aarde. Zo ging zijn ongeschoold kabaal ook door een kleine nachtegaal. Nou, floot het zangertje, dat is Daar beneden ook niet mis. De indruk die ik zellef maak Is nooit zo ongetwijfeld raak |
ik sla even wat over maar de moraal wilt u niet missen Ontploffingen die willen zingen zijn allerakeligste dingen. of: Nachtegalen die echt slaan daar heb je meestal weinig aan. |
Om deze tekst kon ik niet heen omdat Leo Vroman – ja die is het – werk van Willem Sluiter gekend zouk unnen hebben, want hij was zeer bevriend met familie van mij.
Zo hangt ons hele onderzoek van toevalstreffers aan elkaar, maar dat mag ik niet zeggen van Arend dus dat heb ik niet gezegd: in deze moderne tijd heb je trouwens geen toeval meer nodig, dat is vervangen door geduldig digitaal zoeken en wat goede relaties. Daardoor zitten we vanmiddag ook hier.
Ter zake: zo dadelijk zingt dus eerst Gert Oosterom het 17e-eeuwse origineel van Sluiters ode aan de nachtegaal, meteen daarna hoort u de kakelverse muziek van Ellen Tackenkamp en Nathalie Schaap. Hoe hun nachtegaal gaat slaan weet ik niet, op een contrabas kan je heel wat lawaai maken. Of u het nou mooi vindt of niet, dit neemt niemand u ooit meer af: een unieke, echte Sluiteriaanse wereldpremière!
Nathalie Schaap en Ellen Tackenkamp met hun uitvoering in Zwolle van Sluiters nachtegaallied op een modernere compositie.Foto: Menno Leistra