Onderzoekers brengen Sluiters lofzang op Maria in beeld

Links de in de masterscriptie van Corrie H. Kleijnendorst voorop overgenomen titelpagina van Sluiters lofzang op Maria. Rechts de prent van een onbekende kunstenaar op titelblad van uitgave in 1681. 

Willem Sluiters lofzang op Maria blijkt na een paar eeuwen interessante stof te vormen voor wetenschappelijk onderzoek. Vorig jaar werd bekend dat een Amerikaanse cultuurhistorica zich in haar proefschrift uit 2009[1] verdiepte in de invloed van dit werk. Recent werd ontdekt dat Corrie H. Kleijnendorst Sluiter uitvoerig belichtte in haar masterscriptie[2] cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit in 2021. Ze ontleende niet alleen de titel Tot een heuglijk voorbeelt aan zijn gedicht, maar plaatste ook zijn titelpagina voorop.

Een cultuurhistorisch onderzoek naar het beeld van Maria voor protestanten in de 17e eeuw, luidt de ondertitel van haar masterscriptie van Kleijnendorst, die Sluiter en zijn werk pas via haar onderzoek hiervoor leerde kennen. Ze onderzocht de theologische betekenis en de visuele uitbeelding van Maria voor protestanten in de 17e eeuw in vergelijking met de katholieke traditie. Het bestaan van een protestantse mariologie, waarbij Sluiter prominent wordt genoemd, verwonderde haar. Ze vroeg zich af hoe dat denken vorm kreeg in schilderijen.

Protestantse beeld van Maria onderbelicht

Kleijnendorst constateert in haar masterscriptie, dat het protestantse beeld van Maria tot dan was onderbelicht. In de Mariatentoonstelling in het Museum Catharijneconvent in 2017 was hier weinig aandacht voor, voegt ze hieraan toe. Het themanummer van het museummagazine Catharijne naar aanleiding van deze tentoonstelling bevat slechts één artikel van één pagina van een protestants bijbelwetenschapper. De conservator op het terrein van het protestantisme van het Catharijneconvent merkte op dat er over dit onderwerp weinig is gepubliceerd en dat met de scriptie van Kleijnendorst deze lacune zou worden gevuld.

Zij informeert over Willem Sluiter, “piëtistisch gereformeerd predikant”, aan de hand van het proefschrift uit 1965 over hem van Cornelis Blokland en vertelt hoe hij “zelfs vol eerbied” een dichtbundel aan Maria wijdde: Lof der Heilige Maagt Maria. “Het is bijzonder”, aldus Kleijnendorst, “dat Willem Sluiter de ‘Heilige’ Maagd bezingt. Omdat hij als aanhanger van de Nadere Reformatie veel waarde hechtte aan heiligheid in het leven, heeft hij waarschijnlijk de ‘Heilige’ Maagd in ere hersteld. (…). Sluiter ontkracht in dit gedicht de beschuldiging dat protestanten Maria niet eren. Men mag haar niet als een heilige vereren, dus niet aanbidden en haar hulp inroepen, maar wel eren, dat wil zeggen haar de eer geven die ze als moeder van Christus verdient. Met de Bijbelteksten in de marge toont hij aan dat de protestantse eer van Maria alleen gebaseerd is op de Heilige Schrift. In dit polemische werk bezingt hij Maria’s deugden vaak in contrast met de verwerpelijke katholieke traditie.”

Met enkele regels uit het lange gedicht illustreert Kleijnendorst Sluiters visie:

Wij eeren ook haar beelt, maar ’t is haar levend’ voorbeelt;

Haar levend voorbeelt is’t, en niet haar dooden koorbeelt,

Een houten onderwijs van enkel ydelheên,

Al gaat men ’t koninklik in gout en silver kleên,

Wy eeren, met vermaak, de soete schilderije

En ’t aardig tafereel der heil’ge Maagt Marye,

Met ’t allerklaarst coleur na ’t leven afgemaalt

Selfs van Gods Geest, in ’t woort, waar in haar luister straalt.

Ze tekent hierbij aan: “Het woordgebruik van ‘beeld’ in dit citaat is opmerkelijk, omdat Sluiter hier het levende beeld van Maria bedoelt in tegenstelling tot de dode beelden in de kerk. De woorden ‘schilderije’ en ‘tafereel’ zijn dus symbolisch bedoeld.”

Met haar deugden ten voorbeeld

Ter inleiding op zijn gedicht schreef Sluiter, dat Maria ons met haar deugden ten voorbeeld moet zijn: “Daar beneven soo dienen haer loflijke deugden, waar in ze als Maagt, Vrouw, of Moeder, uitmunt, meer dan maagden, vrouwen of moeders, dan den jongelingen, mannen, of vaders, tot een heuglijk voorbeelt.” Aan dit citaat heeft Kleijnendorst de titel van haar scriptie ontleend. Ze licht hierbij toe: “In het gedicht wordt Maria afgeschilderd als voorbeeld van ootmoed, kuisheid, eerbaarheid, reinheid, gehoorzaamheid en voorbeeld voor bruiden, echtgenoten en moeders.”

Oecumenische beeldtaal

Dit informatiepunt is niet de geschikte plek om uitvoeriger in te gaan op het gedegen werk dat Kleijnendorst heeft gebundeld in haar cultuurhistorische studie. In relatie tot Sluiter is het nog wel interessant haar eindconclusie te delen over de beeldcultuur die ontstond: “De Reformatie stelde het Woord centraal, waardoor er een verandering plaatsvond van een visuele in een auditieve geloofscultuur. Beelden verdwenen uit de kerken, maar er ontstond wel een beeldcultuur in particuliere huizen. Om de schilderijen voor protestanten aanvaardbaar te houden, was het devies sola scriptura [alleen door de Schrift (de Bijbel)], ook voor Mariavoorstellingen. Dit principe was ook bruikbaar voor katholieken, zodat er een oecumenische beeldtaal kon ontstaan.

Verder speelt het begrip heiligheid – dat ook in de Bijbel voorkomt – voor zowel katholieken als protestanten een belangrijke rol, met heiligen en ‘godvruchtigen’ als voorbeeld (exempla). Maria is niet alleen voor katholieken een voorbeeld, maar zij heeft ook een plaats in de protestantse exempeltraditie (…). Voorstellingen van Bijbelse verhalen werden door katholieken en protestanten gebruikt voor de (geloofs)opvoeding ter navolging. Vooral haar voorbeeld als goede moeder maakte Maria populair voor protestanten in de 17e eeuw. Dit praktische gebruik verwijst naar een oecumenische functie van Maria als voorbeeld.”

Als bijlage toont Kleijnendorst een glimp van de verdwenen Mariavoorstellingen met een oecumenische beeldtaal. Daaronder bevinden zich ook twee voorstellingen van Rembrandt, of atelier van Rembrandt, van de Heilige Familie. De Heilige Familie is een geliefd thema voor 17e-eeuwse schilders.

Rembrandt of atelier van Rembrandt, Heilige Familie (met een gordijn), 1646, Gemäldegalerie Alte Meister, Kassel.

Arend J. Heideman                                                                                                             Gelselaar, mei 2024

 

[1]Zie (door op deze regels te klikken) artikel op deze site: Sluiter en Maria in Amerikaans onderzoek kunstgeschiedenis; Maria calvinistisch in beeld gebracht.

[2] De masterscriptie van Corrie H. Kleijnendorst is te raadplegen via de volgende link: https://research.ou.nl/en/studentTheses/tot-een-heuglijk-voorbeelt.