Willem van Toorn, Franz Kafka en Willem Sluiter
Omslag boek van Willem van Toorn uit 1998, pas verschenen boek van hem over Franz Kafka en prent van Jan Luyken in verzameld werk van Willem Sluiter.
Als in één weekend de namen van Willem van Toorn, Franz Kafka en Willem Sluiter – hier genoemd in omgekeerde volgorde van overlijden – samenvallen, heb je een verhaal. Bij mijn onderzoek naar dichter Willem Sluiter stuitte ik vorige week op enkele dichtregels van hem die Van Toorn in 1998 opnam in zijn boek Leesbaar landschap, waar ik in eerste instantie weinig mee dacht te kunnen doen. Alles wordt direct anders na berichten over het overlijden van Van Toorn op 31 mei en uitvoerige besprekingen juist vrijdag en zaterdag van zijn twee net verschenen boeken[1] van/over Franz Kafka, bij wiens honderdste sterfdag we vandaag (3 juni) stilstaan.
Wanneer gaan schrijvers het landschap als landschap zien? vroeg dichter, schrijver en vertaler Willem van Toorn zich af in Leesbaar landschap (“Zijn werk was gekleurd door melancholie en liefde voor het landschap”, schreef dagblad Trouw zaterdag naar aanleiding van zijn overlijden).Om daar aanwijzingen voor te vinden, zocht hij naar landschappen in literatuur die zich aantoonbaar afspeelt in of bezighoudt met Noord-Holland – om het gebied overzichtelijk te houden. Des te opmerkelijker is het dat hij een dichter die nauw verbonden is met de Achterhoek hierbij nodig had en dat hij zijn werk aan het eind van de 20e eeuw ook bleek te kennen.
Volgens Van Toorn is de heersende tendens duidelijk: slechts hier en daar vang je in de landschapsbeschrijvingen een glimp op van het Noord-Holland waarin mensen woonden en werkten, verdriet hadden, oorlogen over zich heen lieten gaan. “De literatuur van de Gouden Eeuw moest te veel lessen geven, te veel eer bewijzen aan de grote voorbeelden die via Frankrijk en Italië uit de klassieke oudheid kwamen, om genoeg van de natuur te kunnen laten zien.”
Prompt stak hij in zijn boek over naar de andere zijde van Nederland (al had hij er ook nog bij kunnen vermelden hoe Sluiter in Noord-Holland aan het eind van zijn leven, na zijn vlucht in 1672, nog belangrijk werk dichtte en hoe gewild het uitgeven van zijn werk eens was in Amsterdam): “Het programma wordt het burgerlijkst en schoolmeesterachtigst verwoord door een late zeventiende-eeuwer die niets van de allure van Vondel of Hooft heeft en die niet over Noord-Holland schreef maar over zijn landleven in Eibergen in de Achterhoek. Hij, Willem Sluiter, schrijft over de natuur, in Buiten-Leven van 1668:
Al wat bij na hier komt voor d'ogen,
Kan haast een zinne-beeld vertogen
Van d'een of D'ander goede zaak,
Te zaam tot stichting en vermaak.
Men mag uit bomen, kruiden, dieren,
Ja zelfs uit muggen, mieren, sieren [wormpjes],
Veel lessen trekken, die heel zoet
En leerzaam zijn voor elks gemoed.
[1] Franz Kafka: Ik moet u zo ontzettend veel schrijven. Een keuze uit de brieven van Franz Kafka (1900-1920). Vertaling Willem van Toorn.
Willem van Toorn: Kafka voor beginners; Over de wereld en het werk van Franz Kafka.