Sluiter in Noord-Amerika, bijna alleen nog in bibliotheken

In Amerika en India zien uitgevers er brood in werk van Willem Sluiter opnieuw te laten drukken, via printing-on-demand. 

Boeken met gedichten en liederen van Willem Sluiter zijn in onverwacht veel bibliotheken buiten Nederland te vinden, blijkt uit het verbazend productieve internationale zoekprogramma WorldCat. In Europa vinden we ze hier en daar in Engeland, Schotland en Duitsland, en wat minder in België, Spanje en Italië. Hoe die daar terecht zijn gekomen, zou per bibliotheek of zelfs per boek onderzoek vergen: zelf aangeschaft, donaties, door wie en welke betekenis hebben die boeken daar gehad? Buiten Europa scoren vooral Zuid-Afrika en de Verenigde Staten hoog, waar sinds de 17^e eeuw heel wat Nederlandse calvinisten naar toe zijn geëmigreerd, deels op zoek naar religieuze vrijheid, deels om armoede thuis te ontvluchten.

door Peter Sluiter

Voor Zuid-Afrika is vastgesteld en voor Noord-Amerika is het aannemelijk, dat sommigen daarbij boeken van Sluiter meenamen, of die later in het land van herkomst bestelden, maar hoeveel dat er waren is niet meer te achterhalen. In beide gebieden zijn daardoor in een flink aantal kerkelijke en universiteitsbibliotheken nog steeds exemplaren van zijn boeken te vinden. Maar daarmee is het meeste ook wel gezegd over de blijvende aanwezigheid van Sluiter in literatuur en religie. Die is sinds de 19^e eeuw flink teruggelopen, mede door taalverlies onder immigranten, onder Afrikaanstaligen in Zuid-Afrika minder en trager dan in Amerika. In het reisverslag van de gereformeerde theoloog-politicus Abraham Kuyper uit 1898 schrijft hij dat zijn Amerikaanse ‘stamgenoten’ zich al vanaf de tweede generatie sterk op het Engels gingen richten, zodat alleen grootouders nog Nederlands spraken, en alleen binnenshuis en tegen elkaar. Buitenshuis was alleen in gereformeerde kerken was tot in 20 e eeuw nog puur Nederlands te horen. Ook van de tientallen Nederlandstalige, vaak lokale gereformeerde bladen is een deel tot in de eerste helft van de 20 e eeuw blijven bestaan.

Veel titels, ook buiten Grote Merengebied

Dat Sluiter In de Verenigde Staten momenteel geheel buiten beeld is, kerkelijk, literair en academisch, blijkt unaniem uit onze uitgebreide correspondentie met bibliotheekmedewerkers en calvinistisch-religieuze en migratie-deskundigen. In veel bibliotheken zijn zijn boeken nog wel te vinden, vooral in de traditionele Nederlandse immigratiegebieden in het Noordwesten van de VS en in het Grote Merengebied (Michigan en omliggende staten als Illinois, Wisconsin, Indiana, het zuiden van Canada). Het meest verbreid is Sluiters Buyten-eensaem huys-somer- en winter-leven, dat in verschillende uitgaven en verzamelbundels in maar liefst 45- 50 bibliotheken in de VS te vinden is, ook in het verre California en Texas. Veel minder, maar altijd nog 5-10 keer, scoren titels als Lof der heilige maagt Maria, Psalmen, lofsangen …., Christelyke doods-betrachting, Lyk-reden …, en Gesangen van heylige en godvruchtige stoffe. Meestal zijn dit 17^e en 18^e-eeuwse uitgaven, de 19^e-eeuwse uitgaven van Wijts in Rotterdam werden nauwelijks aangetroffen. Dat zou er op kunnen wijzen dat 19^e-eeuwse migranten minder boeken van Sluiter meenamen of in het land van herkomst bestelden dan hun 17^e en 18^e-eeuwse voorgangers. Maar ook hier weten we niet precies hoe die bestanden tot stand zijn gekomen.

Ook het proefschrift van Blokland uit 1965 is in 11 Amerikaanse academische bibliotheken te raadplegen, wat zou kunnen wijzen op belangstelling van academici met voldoende Nederlandse leesvaardigheid tot ver in de vorige eeuw. Om in te schatten in hoeverre zijn boek ook gelezen is, zouden de aantallen citaten een indicatie kunnen zijn, maar die kennen we niet.

Herdruk Kalamazoo (nog) onvindbaar

We begonnen onze Amerikaanse zoektocht, aangespoord door de als degelijk bekendstaande Achterhoekse chroniqueur H.W. Heuvel, die in zijn Willem Sluyter van Eibergen (1919) schreef: "Bij de Hollandsche Kolonie in Kalamazoo is het Sluyterboek omstr. 1880 opnieuw uitgegeven in trouwe nabootsing van de oorspronkelijke uitgave." Dat belooft wat, maar helaas meldde Heuvel niet welke titel hij precies bedoelde, mogelijk was dat zijn verzameld werk, en we hebben ook geen enkele aanwijzing over zijn bron.

Dus zijn we zelf, behalve in WorldCat, in de regio op zoek gegaan naar goed geïnformeerde contacten in wetenschap, kerkelijke kringen, lokale organisaties. Op mijn vraag bij welke uitgevers we navraag zouden kunnen doen antwoordde een hoogleraar aan een Calvinistische Amerikaanse universiteit: ‘’het zou me verbazen als huidige uitgevers iets over het boek weten, in de jaren 1880 bestonden veel uitgevers maar heel kort. Het valt me ook op dat we het zelfs niet in onze bibliotheek hebben en dat ik het niet in WorldCat kon vinden, dus de lokale uitgave uit 1880 leidde kennelijk een zeer marginaal bestaan. Over Nederlandstalige uitgevers uit die tijd is heel weinig bekend, misschien is het herdrukt door een gereformeerde krant in Kalamazoo, al ken ik er maar één en die dateert uit de jaren 1890.’’ Naar die krant, mogelijk De Hollandsche Amerikaan, zijn we nog op zoek, wel geeft Delpher.nl aardige resultaten in een paar andere Nederlandstalige kranten (zie onder), maar de lokale uitgave van een boek van Sluiter is daar niet in te vinden.
Ook een eerste mailwisseling met gereformeerde kerken, onderwijsinstellingen, bibliotheken, historische verenigingen in de ‘’Dutch Triangle’’ in Michigan (Kalamazoo-Grand Rapids-Holland) leverde niemand op die ooit een lokale uitgave als genoemd door Heuvel gezien of in handen had gehad, of er zelfs van gehoord had. Sommigen zei de naam Sluiter wel iets (‘’hoorde die niet bij de Moderne Devotie?’’), maar dat was het dan ook wel.

Dat is allemaal natuurlijk geen doorslaggevend bewijs dat zo’n herdruk nooit gemaakt is en of nergens meer bestaat, maar als deskundigen ter plekke van niets weten en daar verbaasd over zijn, is er alle reden verder te zoeken.

Printing on demand

Dat betekent niet dat boeken van Sluiter in de VS niet meer te verkrijgen zouden zijn. Zoals dat gaat bij zigzag zoeken op het internet dook opeens een flinke verrassing op: twee Amerikaanse ‘’printing-on-demand’’ (POD) uitgevers, Palala Press en Nabu Press waar niet minder dan zeven titels van Sluiter te bestellen zouden zijn. POD uitgevers struinen de markt af naar elders bestelde gedigitaliseerde boeken en maken die krenten in de pap per bestelling op papier leverbaar. Nabu zag kennelijk handel in boeken van Sluiter, al hebben de kaften van Sluiters boeken verassende illustraties, die weinig affiniteit met de inhoud doen vermoeden.

En via de website van een verkoper van oude boeken in Kalamazoo vonden we dat ook bij True World of Books, Delhi, India POD versies van de meeste boeken van Sluiter te krijgen zijn. Die zien er in ieder geval smaakvoller uit dan die van Nabu.

Via India zijn vrijwel alle bundels van Sluiter in de aanbieding.

Interessant voor ons is vooral dat uitgeverijen met Sluiters titels reclame maken, kennelijk verwachten zij er afnemers voor, maar hoeveel dat er zijn …..

Specialisten Nederlands Calvinisme

In onze correspondentie met een groot aantal Amerikaanse contactpersonen noemden we de Kalamazoo herdruk vooral als aanleiding, maar vroegen we vooral naar zijn in Holland gedrukte boeken en naar actuele Amerikaanse kennis over Sluiter in het algemeen. In mijn vertaling – samenvatting: In het Van Raalte Institute in Holland, MI, gespecialiseerd in de 19^e-eeuwse Nederlands-Amerikaanse migratie is Sluiter ‘’een onbekende, kennelijk stond zijn naam niet bovenaan de lijst van "oude schrijvers" bij 19^e -eeuwse Nederlandse immigranten naar de USA. Ik heb nooit van hem gehoord, kennelijk was hij eerder wel populair, bij laat-17^e-eeuwse Nederlandse immigranten.’’ Ook over die eerdere stroom immigranten meldde niemand mij iets over de positie van Sluiter, in de woorden van een andere gerenommeerde expert het gebied van gebied van Pietisme / Moderne Devotie onder calvinisten van Nederlandse afkomst, die Sluiter wel kent: ‘’In al mijn Jaren van studie naar de Dutch Reformed in Noord Amerika ben ik nooit gevallen tegengekomen van migranten die de liederen van Sluiter zongen of lazen, eenvoudig omdat we, anders dan over Zuid-Afrika, niet precies weten wat er daar in 17^e en 18^e-eeuwse calvinistische huizen omging.’’

Nederlandstalige kranten rond 1900

Daarmee is niet aangetoond dat Sluiter sinds de verschillende migratiestromen snel geheel in vergetelheid zou zijn geraakt. Rond de eeuwwisseling van 1900 was hij onder Nederlandstalige immigranten niet helemaal onbekend. In twee van de zes via Delpher.nl te raadplegen Nederlandstalige kranten uit immigrantenstadjes Holland (Michigan) en Orange City (Iowa), De Grondwet en De Volksvriend, levert zoeken op ‘’Sluiter’ bijna 600 treffers op, vooral in advertenties, familieberichten en dergelijke. De meeste daarvan zijn niet zo interessant want voor zover bekend heeft de Eibergse Willem Sluiter helemaal geen nakomelingen in Noord-Amerika. Boeiender: boeken van Sluiter worden tussen 1880 en 1906 zonder vermelding van de uitgever aangeboden, Buiten, eenzaam huis- en winterleven … enkele keren onder de kop Bijbels en Kerkboeken nergens zo goedkoop, eerst voor 0,80 en daarna voor 0,95 $. Apotheker-boekhandelaar A. De Kruif in Zeeland, buurgemeente van Holland MI, biedt Alle de Werken (zonder prijs) en Gedichten (4 $, het duurste boek van 14 aanbiedingen) aan, maar jaar en uitgever staan er niet bij.

    

In 1884 neemt De Grondwet uit het Doetinchems Weekblad een artikel (zie 3e illustratie) over met de vermelding dat in 1807 liederen van hem zijn opgenomen in een Evangelische Gezangbundel van de Vaderlandse kerk. 

Verder wordt hij in De Grondwet (illustratie linksonder) in 1884 nog twee keer genoemd als ‘’dichtende geloofsman’’, in rijtjes met o.a. Groenewegen, Lodestein en tijdgenoten Bilderdijk, Da Costa, Ten Kate, Rhijnvis Feith en Van Alphen. In De Volksvriend vonden we een voorbeeld dat Sluiters gedichten begin vorige eeuw nog actief in de aandacht stonden. Op 13 november 1902 (2e illustratie) verscheen, zonder duidelijke uitleg of aanleiding, als ingezonden brief van D. van Horssen uit Worthington, Minn. zijn Betrouwen en Gerustheid …. , uit Gezangen van Heilige en Godtvruchtige stoffe (1687). En in 1906 (3e illustratie) wordt Sluiter naast o.a. Revius en Vollenhove genoemd in een lang artikel De vaderlandsche kerk – de redster in het noodjaar 1672.

                               

Dus geheel verdwenen uit het Amerikaanse protestantse leven was hij eind 19^e, begin 20^e eeuw zeker niet. Maar over een lokale herdruk van zijn werk in de jaren 1880, zoals vermeld door Heuvel: in al deze bladen geen woord. En nog eens: dat is natuurlijk geen doorslaggevend bewijs dat zo’n herdruk nooit gemaakt is, …..

Sluiter en de veranderde beeldvorming van Maria

Na de printing-on-demand heruitgaven en de vermeldingen in Delpher deden we nog een onverwachte, en even actuele als serieuze Amerikaanse vondst. Kunsthistorica Elissa Auerbach promoveerde in 2009 in Kansas op de veranderde, meer wereldse beeldvorming van Maria in de Nederlanden. Die nieuwe benadering van Maria zou eerst zijn toegepast in etsen en gravures, als basis voor een vergelijkbare opstelling in religieuze en literaire teksten, en zij noemt Sluiters lofzang op Maria en de illustraties daarin een vroeg en prominent voorbeeld, zie https://willemsluiter.nl/onderzoek/204-sluiter-en-maria-in-amerikaans-onderzoek-kunstgeschiedenis. Bij het begin van haar onderzoek had ze geen enkele religieuze of literaire voorkennis of affiniteit met Sluiter, en boeken van Sluiter kwamen pas in beeld, nadat ze in Nederland onderzoek ging doen. Zonder toevalstreffers geen succesvol onderzoek ……

 

 Pagina (met Nederlandse vertaling via Google) op de site van de Georgia College State University.

Nergens ter wereld, buiten Nederland, hebben meer bibliotheken Sluiters boeken dan in Noord-Amerika, gevolgd door Zuid-Afrika. De historische interpretatie daarvan blijft voor het eerste gebied een hachelijke zaak, en actueel is hij kerkelijk en literair duidelijk geheel buiten beeld. Verleden en heden in Zuid-Afrika begrijpen we op dat punt heel wat beter. Zie het mooie artikel van G.J. Schutte, kenner van de Nederlands-Zuidafrikaanse (religieuze) verhoudingen, https://onedrive.live.com/?authkey=%21ACK80r5iYvhWhps&id=2204B9F4C13D3F3A%21556353&cid=2204B9F4C13D3F3A&parId=root&parQt=sharedby&parCid=379262E0064E2919&o=OneUp. Daaraan zullen wij uit eigen literatuuronderzoek en recente Zuid-Afrikaanse contacten binnenkort een paar zaken toevoegen.

Amsterdam, 29 september 2023