Willem Sluiters lofzang op Maria boeit nog

 De lofzang op Maria van Willem Sluiter (1627-1673) trok bij de herdenking van het Rampjaar 1672 ruim aandacht. Dit lange gedicht van hem boeit om verschillende redenen nog. De adventstijd is een mooi moment kort terug te blikken op wat onderzoek dit jaar op dit punt aan het licht bracht. Groeiende belangstelling in protestantse kring voor de moeder van Jezus maakt dit extra interessant. 

Mist rond puntdicht

Vaak is verteld dat Sluiter in het Rampjaar moest vluchten vanwege zijn hekeldicht op de mis. Het bewijs voor deze bewering ontbreekt. Het lijkt waarschijnlijker, dat zijn lofzang een rol heeft gespeeld.

Het verhaal was altijd dat felle reacties op Sluiters dertig regels tellende puntdicht Op de MIS-geloovige Misse uit 1671 hem in mei van het jaar daarop dwongen te vluchten. Niemand heeft echter tot op heden een bron genoemd voor deze informatie. Het is zelfs niet bekend of dit gedicht vol woordspelingen, waarin 43 keer het woord mis voorkomt, wel is verschenen voor zijn overlijden in 1673. Hier hangt nog veel mist omheen.

Felle reacties op lofzang

In 1669 publiceerde Sluiter al zijn gedicht Lof der Heilige Maagt Maria (het 1648 regels tellende gedicht is te lezen via de digitale bibliotheek van de Nederlandse letteren; zie https://www.dbnl.org/tekst/slui006alle02_01/). De kerkelijke instantie in zijn omgeving, de classis, gaf hier steun aan.

Deze lofzang riep aan rooms-katholieke zijde felle reacties op, die ook zijn gedrukt. Zo verscheen in 1671 van P. Theophilus Adami een Eerescherm der allerheiligste Maagt, Moeder Godts ... tegen het gedicht Lof der H. Maagt Maria van W. Sluiter. In een brief aan zijn college J. Vollenhove uit mei 1671 spreekt Sluiter van “dien Pater, die alleen uit nijt en spijt geschreven heeft, omdat mijn Lof der Heilige Maria van zijn eigen volk soo gepresen wierdt”. Het boek van de pater werd uitgegeven in Antwerpen. Het telde 189 pagina’s.

Teruggeschoten met anagram

In theologische werken over Mariaverering uit 1674 en 1675 gaven ook andere schrijvers er blijk van Sluiters werk te kennen. Sluiter zag in de brief aan Vollenhove ook direct kans met een anagram, of letterkering, een vorm waar hij dol op was, terug te schieten naar de pater. Hij maakte er eenvoudig van: Eere-scherm Schemer-eer. Sluiter speelde graag met taal. Zijn hekeldicht, waarin het woord mis zo vaak voorkwam, is hiervan een voorbeeld. De lofzang ondertekende hij met de via letterkeer aan zijn naam ontleende woorden ‘Heer sus lust my u will’.

Lang na Sluiters overlijden werd nog kritisch gereageerd op zijn lofzang op Maria. Van Jan Baptiste Wellekens (1658-1726) verscheen postuum in 1737 Zedelyke en Ernstige gedichte, met daarin een gedicht waarin een scherpe aanval op Sluiters lofzang werd gedaan.

Oproep aan kunstenares

Net toen ik het in maart verschenen artikel voor Old Ni-js (van Historische kringen Eibergen) over Sluiter en het Rampjaar had afgerond, ontving ik een interessante tip, waar ik ook op deze site over publiceerde (klik op deze woorden om bericht te lezen). Voormalig stadsdichter Alet Boukes uit Zwolle wees erop dat Sluiter een exemplaar van zijn lofzang met een apart gedicht toezond aan de Zwolse kunstenares Gesina Ter Borch (1633-1690), dochter en leerling van Gerard ter Borch. Sluiter riep haar hierin op Maria (“Niet op een vreemde Roomsche wijs”) te schilderen. Of dit iets heeft opgeleverd, is niet bekend.

Weerstand verdween

Mede aan de hand hiervan kwam ik ook nog allerlei andere interessante verhalen van rooms-katholieke zijde tegen over Sluiters lofzang. Tussen de namen van Hugo de Groot en Jacob Revius werd hierin Sluiters gedicht besproken. Hugo de Groot werd al aangevallen omdat hij de Mariavereniging niet afkeurde.

Opmerkelijk is dat de weerstand van weleer aan rooms-katholieke zijde verdween. In het artikel van het Overijsselsch Dagblad van 8 augustus 1931 over Mariaverering in Overijssel werd Sluiter zonder kritiek prominent genoemd. Haast lovend werd opgemerkt, dat hij er ‘geheel geen kwaad in zag’ dit dichtstuk te schrijven. Nog weer bijna een eeuw later is er voor Maria aan protestants zijde duidelijk eerbetoon. De christelijk-gereformeerde hoogleraar Arnold Huijgen won vorig jaar met zijn boek over Maria de prijs voor het beste theologische boek.

Vervolgonderzoek bracht even later scherp in beeld hoeveel werk Sluiter opdroeg aan vrouwen (lees artikel op deze site door hier te klikken). Zo blijft hij boeien.

Arend J. Heideman

Gelselaar, 10 december 2022.

Bronnen: Een belangrijke bron, naast onder andere de krantsite Delpher, was voor dit artikel het proefschrift van C. Blokland over Willem Sluiter uit 1965.